Burgerparticipatie voor slimme steden in de praktijk

De inzet van technologie zorgt voor een evolutie naar slimmere steden. Onderzoek wijst uit dat succesvolle smart cities technologie enkel als middel gebruiken en niet als doel. De behoeftes en het comfort van de mensen moeten steeds voorop staan. De beste manier om hierop in te spelen is door burgers te betrekken bij het beleid. Deze zogenaamde burgerparticipatie kan ondersteund worden door digitale middelen op alle participatieniveaus: informeren, raadplegen, betrekken, samenwerken en delegeren. Volgende participatietechnieken, ondersteund door digitale tools, stimuleren burgers om meer en beter betrokken te zijn.

Open data

Open data betekent dat verzamelde gegevens publiek toegankelijk zijn. Ze stellen individuen en organisaties in staat om nieuwe kennis op te doen. Ze zijn essentieel voor de ontwikkeling van innovatieve toepassingen die de kwaliteit van leven verbeteren. Open data zijn een fundamentele stap richting openbaarheid van bestuur door overheden. Burgers, ontwikkelaars, journalisten, ondernemers enzovoort vragen voortdurend om meer transparantie en communicatie van de overheid. De toegang tot steeds meer gegevens zorgt voor een betere informatievoorziening en bewustwording. Dit verhoogt de individuele impact en zorgt voor betrokkenheid van een groter aantal mensen. Aan de keerzijde zijn grote investering noodzakelijk. Open data passen dus best binnen een doordachte strategie en een integrale benadering. Het blijft bovendien belangrijk om lokale en internationale wetgevingen te respecteren en de privacy te bewaken. Doorgaans worden deze data publiek aangeboden op een platform (bijvoorbeeld een website) in de vorm van downloadbare datasets of meer gebruiksvriendelijk via een dashboard. Via kaarten of 3D-modellen (bijvoorbeeld een digital twin) kunnen data aantrekkelijk gepresenteerd worden.

Vlaamse voorbeelden: 

• Datavindplaats is een Vlaams portaal dat toegang biedt tot een brede waaier aan openbare datasets, variërend van geografische informatie tot milieu- en verkeersgegevens. 
• De Open Data-portal van de stad Antwerpen maakt gegevens toegankelijker. Via een digital twin is het ook gebruiksvriendelijk en visueel aantrekkelijk om de gegevens op te zoeken.

Hackaton

Een hackathon is een evenement dat gedurende een korte periode (bijvoorbeeld een weekend) verschillende deelnemers met diverse achtergronden samenbrengt. Samen zoeken ze technologische oplossingen voor een vooraf bepaald probleem of uitdaging. Het kan zowel een top-down-initiatief zijn vanuit de overheid als bottom-up vanuit burgers, verenigingen of privébedrijven. Er wordt gebruik gemaakt van openbare gegevens om het probleem beter te begrijpen of de oplossing te onderbouwen. Hou bij de organisatie van een hackaton zeker rekening met volgende aandachtspunten:

• Aanbieden van een duidelijke, open uitdaging in samenwerking met specialisten;
• Betrokkenheid van de administratie om de deelnemers te informeren over te gebruiken gegevens;
• Nood aan inclusieve communicatie;
• Een follow-up van de projecten na het evenement.

Vlaamse voorbeelden:

• Hack4health, georganiseerd door POM Limburg, is een meerdaags evenement met als doel het huidige gezondheidszorgsysteem grondig te herdenken;
• City of Things Hackathon, georganiseerd door Imec en de stad Antwerpen, waar deelnemers werkten aan slimme oplossingen voor de stad.

Crowdfunding

Crowdfunding is het verzamelen van financiële middelen via een online platform. Wanneer crowdfunding wordt ingezet in een bepaald gebied van een stad én ook het algemeen belang dient, spreken we over civic crowdfunding. Bij civic crowdfunding-projecten ondersteunt het lokaal bestuur vaak door de campagne op te zetten of een platform aan te bieden.

Vlaamse voorbeelden:

• Via Boekensteun geeft het Vlaams Fonds voor de Letteren initiatiefnemers de kans om nieuwe literaire projecten te realiseren. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek bood bibliotheken een forum om financiering te zoeken voor de conservering van historische boeken.
• De burgerbeweging Ringlandlanceerde een crowdfunding ter financiering van twee studies. Die moeten oplossingen aandragen voor twee knelpunten bij de volledige overkapping van de Antwerpse Ring.

Crowdsourcing

Crowdsourcing betekent het verkrijgen van ideeën, data, inhoud, diensten of oplossingen via een groep mensen, meestal verenigd via het internet. Crowdsourcing benut zo kennis, expertise, slagkracht en/of creativiteit van een grote groep mensen. De (geografische) spreiding en diversiteit van deze mensen kan een bijkomend voordeel zijn. Crowdsourcing bevindt zich op het kruispunt van top-down- en bottom-up-initiatieven omdat het de participatie van burgers verzekert maar ook de participatie van lokale autoriteiten vereist. Bij het crowdsourcen is het belangrijk om te kunnen rekenen op een gemeenschap die wil investeren en deelnemen. Enkele aandachtspunten moeten daarom in overweging worden genomen:

• Een duidelijke definitie van de problematiek en de gewenste impact;
• Bepalen van incentives om burgers te motiveren;
• Selectie van aantrekkelijke en goed doordachte tools.

Een bekend voorbeeld is het gebruik van een participatieplatform om bijvoorbeeld ideeën te verzamelen binnen een bepaald thema of voor een specifiek project. De afgelopen jaren werden bijvoorbeeld ook vaak burgerwetenschapsprojecten gerealiseerd via de collectieve verzameling (en analyse) van data. 

Vlaamse voorbeelden:

• CurieuzeNeuzen, waarbij burgers de luchtkwaliteit in hun tuin meten; 
• SCivil, waarbij burgers worden aangemoedigd om deel te nemen aan wetenschappelijk onderzoek door bijvoorbeeld waterkwaliteit te meten of dieren te tellen; 
• Campagne "Vogelweekend", georganiseerd door Natuurpunt, waarbij burgers worden opgeroepen om vogels te tellen en hun waarnemingen door te geven aan de organisatie. 

Burgerparticipatieplatforms

Er zijn de laatste jaren talloze initiatieven opgezet voor platforms voor burgerparticipatie. Deze platforms zijn zeer populair en bieden verschillende niveaus van betrokkenheid. Deze gaan van eenvoudige informatieverspreiding tot het toestaan van burgers om deel te nemen aan besluitvorming. Er zijn drie soorten platforms: informatieve, consulterende en projectmatige platforms.

1. Informatieplatform

Het informatieve platform is een kanaal (bijvoorbeeld dashboard of blog) waarmee de overheid communiceert met burgers en waarop centraal alle beschikbare data worden gepresenteerd. Bijvoorbeeld:

• De website van het Agentschap Wegen en Verkeer (AWV) biedt informatie over wegenwerken, verkeersveiligheid en mobiliteit in Vlaanderen;
• De website van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) informeert burgers over de kwaliteit van de lucht, water en bodem in Vlaanderen.

2. Consultatieplatform

Het consultatieplatform geeft de mogelijkheid om burgers actiever te betrekken. Vaak start het met een brainstormsessie, zowel online als offline, waarbij burgers worden uitgenodigd om ideeën, gedachten en meningen te delen. Alle burgers kunnen vervolgens reageren op elkaars bijdragen op het platform. Interactiviteit wordt zo aangemoedigd. Hierdoor ontstaat een duidelijk beeld van de problemen en ideeën van de inwoners. Voorbeelden zijn:

• Het participatieplatform van de stad Gent geeft burgers de mogelijkheid om ideeën te delen en feedback te geven over stadsontwikkelingsprojecten;
• Het participatieplatform van Leuven biedt burgers de kans om hun mening te geven over verschillende beleidsdomeinen zoals mobiliteit, milieu en ruimtelijke ordening.

3. Platform voor projectmatige betrokkenheid

In een platform voor projectmatige betrokkenheid kunnen burgers voorstellen indienen voor projecten. Deze worden vervolgens beoordeeld door het bestuur. Na de beoordeling kunnen burgers op hun favoriete project stemmen. Het bestuur selecteert vervolgens de meest populaire projecten en besluit welke projecten ze uitvoert. Het is van groot belang dat de gemeente communiceert over de beslissingen, omdat het anders een risico vormt als een project met sterke burgersteun wordt genegeerd. Voorbeelden zijn:

• Brasschaat 2012 betrekt burgers bij verschillende projecten en initiatieven in de gemeente;
• Mijn Leuven nodigt alle Leuvense jongeren uit om hun gekste ideeën en wildste plannen te delen, om die dromen vervolgens samen waar te maken.

4. Incentiveringsplatform

Burgers zijn sneller tot ander gedrag te verleiden als ze daarvoor worden beloond met punten of munten die in de vorm van lokaal geld kunnen besteed worden in de eigen gemeente. Het belonen van burgers, klanten en werknemers voor gewenst gedrag is goedkoper en effectiever dan een informatiecampagne met hetzelfde doel.

De stad Geel en de intercommunale ontwikkelingsmaatschappij voor de Kempen (IOK) trachten momenteel een nieuw soort platform op te zetten in kader van een project binnen de oproep 'City of Things'. Het project heeft tot doel om (maatschappelijk) gewenst gedrag te incentiveren via een digitale munt, de participatie van burgers te verhogen door hen te laten deelnemen aan waardevolle acties, de lokale economie te stimuleren door meer bestedingen in de eigen regio aan te moedigen, en een mechanisme te ontwikkelen om digitale munten zo veel mogelijk binnen de gemeenschap te laten circuleren.

Gamification

Gamification en Serious Games zijn technieken waarbij spelelementen worden gebruikt in een niet-spelcontext. Dit zorgt voor plezier en motivatie. Het creëert bewustwording, stimuleert innovatie, bevordert betrokkenheid en kan maatschappelijk gedrag veranderen. Een Serious Game is een educatief spel met leerdoelen. Professionele partners met expertise op het gebied van pedagogie en gaming zijn essentieel voor succesvolle implementatie. 

Vlaamse voorbeelden:

• Resourcity, een interactieve app ontwikkeld door het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek (VITO) om jongeren spelenderwijs warm te maken voor chemie en circulaire economie;
• Via de applicatie BetterPoints stimuleert de Engelse stad Milton Keys burgers om te fietsen, wandelen en om openbaar vervoer te gebruiken. In ruil voor het gebruik van deze vervoersmodi krijgen burgers punten. Er zijn ook rangschikkingen om een spelelement toe te voegen. De punten kunnen ingewisseld worden voor kortingen of beloningen bij de lokale ondernemers. De verzamelde data bieden een schat aan informatie voor het beleid.

Het burgerbudget

Met het burgerbudget (ook wel participatiebudget genoemd) wordt een deel van het gemeentebudget toegewezen aan projecten voorgesteld door burgerverenigingen (bijvoorbeeld een buurtcomité). Het is een proces van directe, vrijwillige en universele democratie waarbij de bevolking kan discussiëren en beslissen over budgetten en openbaar beleid. Een dergelijk systeem verbetert de relaties tussen burgers en overheden, bevordert transparantie in publieke financiën en zorgt voor meer samenhang tussen de verwachtingen van burgers en beleidsbeslissingen. Hoewel het burgerbudget een onmisbaar instrument is in een participatieve aanpak, zijn er wel enkele aandachtspunten:

• Sensibilisering van de bevolking zodat zij correct vertegenwoordigd wordt;
• Niet te snel willen gaan en wachten tot de projecten en burgers daadwerkelijk klaar zijn;
• Zorgen voor de betrokkenheid van verantwoordelijken om een echte politieke wil te creëren;
• Goedgekeurde projecten waarderen en beloften aan burgers nakomen;
• Budget beschikbaar houden om te communiceren met burgers over de projecten en hun voortgang;
• Volgen en controleren van het project en het budget; 
• Zorgen dat de begroting begrijpelijk is voor burgers.

Vlaamse voorbeelden:

• In de stad Oudenaarde kan elke inwoner een project indienen. Een interne jury én de inwoners zelf (via een inspraakplatform) kiezen jaarlijks twee projecten. De winnaars ontvangen een subsidie tussen 500 euro en 25.000 euro. 
• In Genk moeten burgers na goedkeuring van een project ook zelf aan de slag om het project te realiseren. De thema’s waarvoor ze een project kunnen indienen zijn: talentontwikkeling, armoede & sociale ongelijkheid en duurzaamheid & klimaat. Het burgerbudget bedraagt minimum 5.000 euro en maximum 100.000 euro. 

Living lab

Een living lab is een testomgeving waarin innovaties in de praktijk worden getest en verbeterd. Het is een plek waar verschillende belanghebbenden (zoals bedrijven, overheden en burgers) samenwerken aan oplossingen voor een probleem. Een living lab is gebaseerd op reële scenario's en contexten. Het gaat om het creëren van een omgeving waarin prototypes kunnen worden getest en feedback kan worden verzameld. Een living lab is niet alleen gericht op het testen van technologische innovaties, maar ook op sociale innovaties en dienstverlening. Het uiteindelijke doel is om innovaties te ontwikkelen die beter aansluiten bij de praktijk en de behoeften van de gebruikers.

Vlaamse voorbeelden:

• Antwerp Smart Zone en Living Labs in Antwerpen helpt bij het oplossen van stedelijke uitdagingen en het versterken van het ecosysteem voor digitale innovatie;
• Living Lab Green & Tech van de PXL Hogeschool in Hasselt zoekt samen met studenten naar manieren om de campus te verduurzamen.