Nederland zet ruimtereservatie voor circulaire economie hoog op de agenda

Ruimte in Vlaanderen is schaars

Binnen de beperkte oppervlakte waarover Vlaanderen beschikt, strijden heel wat functies om plaats. De strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen beschrijft dat er in 2040 geen nieuwe open ruimte wordt aangesneden om nieuwe woningen, bedrijven en voorzieningen te huisvesten. Het bijkomende ruimtebeslag is gedaald tot 0. Dit betekent dat we de manier waarop we onze ruimte invullen en gebruiken zullen moeten herdenken en dat er een ingrijpende transitie moet gebeuren op vlak van ons ruimtegebruik. Waar men vroeger uitging van een uitbreidingsplanning ligt de focus nu op een transformatieplanning.

Intensifiëren in plaats van uitbreiden

Het totale ruimtebeslag bedroeg in het Vlaamse Gewest in 2022 ruim 441.500 hectare (ha). Dat is ruim 32% van het grondgebied van het Vlaamse Gewest. Het gaat om het aandeel van de ruimte dat is ingenomen door onder meer huisvesting, industriële en commerciële doeleinden, transportinfrastructuur en recreatieve doeleinden. Onder meer de ruimtenood op bedrijventerreinen vormt één van de grote uitdagingen. We zullen in de toekomst het bestaande ruimtebeslag alvast moeten intensifiëren in plaats van uitbreiden. Dat kan door de ruimte efficiënter in te zetten door hoger en dichter te bouwen en door open ruimtes meer te clusteren wat de ecologische waarde van deze gebieden vergroot. 

Duurzame transitie

Het belang van een circulaire transitie ligt in het duurzaam beheren van grondstoffen en het minimaliseren van afval, wat essentieel is voor het behoud van onze planeet op lange termijn. In een circulaire economie worden producten en materialen hergebruikt, gerepareerd en gerecycleerd, waardoor de afhankelijkheid van eindige natuurlijke hulpbronnen vermindert en de milieu-impact wordt beperkt. Dit bevordert niet alleen economische veerkracht door nieuwe bedrijfsmodellen en innovatie te stimuleren, maar creëert ook tewerkstelling en vermindert kosten op de lange termijn. Bovendien draagt een circulaire transitie bij aan het verminderen van vervuiling en het bevorderen van een schonere en gezondere leefomgeving. Door afval te zien als een potentiële waardevolle grondstof, ondersteunt de circulaire transitie een duurzame groei die zowel ecologisch als economisch verantwoord is. Reststromen worden terug in de keten gebracht, wat de afvalstromen tot een minimum beperkt. Het voorzien van ruimte voor circulaire economie, op bedrijventerreinen of verweven locaties, is primordiaal om deze gewenste verduurzaming te ondersteunen. 

Nederland wil ruimte reserveren

In Nederland staan de ruimtelijke uitdaging voor de ondersteuning van circulaire economie de laatste jaren en maanden vooraan op de agenda. De Omgevingswet spreekt de ambitie uit om tegen 2050 een circulair land te zijn. Maar er is nog werk aan de winkel. Slechts 6% van de activiteiten op bedrijventerreinen zijn circulair. Er heerst een grote schaarste aan bedrijventerreinen. De vraag naar ruimte voor circulaire maak- en recyclingbedrijven groeit aanzienlijk. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) becijferde recent dat de circulaire economie tot 40 % meer ruimte vraagt dan de huidige economie. Er is behoefte aan plekken voor recycling, (bio)grondstofverwerking maar ook binnenstedelijke locaties voor reparatie of deeleconomie. 

Rol voor (boven)lokale overheden

Het advies van de PBL-onderzoekers was helder: lokale overheden moeten ruimte reserveren in haven- en industriegebieden voor circulaire bedrijvigheid. Nu blijkt dat slechts weinig gemeenten en provincies al een goede ruimtelijke strategie hebben dat rekening houdt met de circulaire transitie; wordt ook naar de centrale overheid gekeken. De onderzoekers formuleren een advies om ruimte voor te sorteren aan de hand van vijf soorten circulaire hubs:

1. Multimodaal bereikbare HMC’s (Hogere MilieuCategorie)
2. Watergebonden bedrijventerreinen
3. Industriële clusters
4. Bedrijventerreinen aan de rand van steden
5. Locaties nabij mobiliteitsknooppunten en winkelcentra

Dit advies is een vervolg op eerder advies waarbij negen manieren om ruimte voor circulaire hubs te vrijwaren werden besproken. In de nationale Nota Ruimte, momenteel in voorontwerp en klaar tegen de zomer van 2025, moeten de ambities hard gemaakt worden en dienen instrumenten ter beschikking komen.

Circulaire hubs

Een bijkomende belangrijke boodschap van de onderzoekers is dat steden en gemeenten, in afwachting van een bredere ruimtelijke strategie, zelf al aan de slag kunnen om op lokaal niveau circulaire hubs te ondersteunen. Ze adviseren om van elkaar te leren en de inspirerende voorbeelden te onderzoeken. In een artikel in RO-magazine bespreken de onderzoekers per type circulaire hub een aantal voorbeelden.

Vlaanderen zet circulaire koers verder

Ook in Vlaanderen zijn de circulaire initiatieven aan een opmars bezig. Vlaanderen Circulair is een belangrijke gangmaker als knooppunt en inspirator voor de circulaire economie. 

Maar ook in Vlaanderen is er een ruimtegebrek op bedrijventerreinen. Planologische- en beleidsinstrumenten op alle niveaus zijn noodzakelijk om op korte maar vooral lange termijn tot een efficiënt ruimtebeslag te komen dat ook voor de circulaire economie de nodige oppervlakte voorziet. De Vlaamse overheid lanceerde daarom samen met verschillende partners al een reeks initiatieven die zowel ruimtelijke inzichten moeten verzamelen maar ook implementatie in de praktijk moeten ondersteunen. Het gaat onder meer over het strategisch aanwijzen van locaties waar bedrijven kunnen werken aan levensduurverlenging van producten of afvalverwerking zoals de circulaire hubs, en het koppelen hiervan aan logistieke oplossingen. Ook gerichte gronduitgave op basis van een heldere visie en locatiebeleid aan de hand van een (bovenlokaal) uitgifteplan staat op de agenda. Om de operationele uitvoering en transitie-opgave te stimuleren lopen initiatief rond de inzet van verweefcoaches, parkmanagers of gebiedsregisseurs. De komende jaren staat dus heel wat te gebeuren. Ondertussen is ook hier het advies om te leren van reeds bestaande succesvolle initiatieven, bijvoorbeeld via kennisbanken of lerende netwerken.