Multifunctionele invullingen van herbestemde kerken in Vlaanderen

Het Eredienstendecreet bepaalt dat elke gemeente vanaf 1 januari 2025 een kerkenbeleidsplan moet hebben. Via de opmaak van deze plannen zetten lokale besturen volop in op het uittekenen van een toekomstbestendig beleid voor kerken. Centraal staat het vraagstuk of een kerk zijn bestaande functie kan behouden. Alternatieven zijn een volledige herbestemming of multifunctioneel gebruik. De opmaak van kerkenplannen zijn een direct gevolg van beleidsontwikkelingen die gericht zijn op het behoud van het religieus-cultureel en bouwkundig erfgoed en het aanpassen van kerken aan veranderende maatschappelijke behoeften.

Kerkenplan

Toekomst voor de Vlaamse parochiekerk 

Het startschot voor deze ontwikkelingen werd gegeven door toenmalig minister Geert Bourgeois met zijn conceptnota ‘Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk’ in 2011. Deze nota reageerde op de afnemende kerkbezoekcijfers, de toenemende leegstand van kerkgebouwen en de hoge kosten voor onderhoud en restauratie. Via de opmaak van een kerkenplan moeten lokale besturen een antwoord formuleren.

Doelstellingen 

Het kerkenplan heeft als doel een strategisch en duurzaam beheer van kerkgebouwen te waarborgen. Het identificeert de huidige en toekomstige functies van elke kerk, rekening houdend met zowel religieuze als gemeenschapsbehoeften. Bovendien koppelt het Vlaams decreet betreffende het onroerend erfgoed, van kracht sinds 1 januari 2015, de toekenning van subsidies voor restauratie en onderhoud van beschermde kerkgebouwen aan het bestaan van een goedgekeurd kerkenplan.

Gemeentelijke verantwoordelijkheid 

Het opstellen van een kerkenplan is de verantwoordelijkheid van de steden en gemeenten. In de praktijk doen zij dit vaak in samenwerking met kerkbesturen, parochies en lokale stakeholders, vaak onder begeleiding van experten. Via een onderzoekstraject worden de mogelijke (multifunctionele) bestemmingen afgetoetst. Naast religieuze functies krijgen kerkgebouwen daardoor nu ook bijvoorbeeld culturele, sociale, economische en/of gemeenschapsfuncties.

Dialoog

Het kerkenplan biedt een langetermijnvisie op het gebruik van kerkgebouwen. Het houdt rekening met demografische veranderingen, culturele trends en pastorale behoeften. Het proces van het opstellen van een kerkenplan gaat meestal gepaard met een diepgaand overleg en dialoog tussen verschillende partijen. Naast de lokale besturen zelf zijn onder meer kerkelijke instanties, erfgoedorganisaties, de lokale gemeenschap en zelfs private actoren belangrijke stakeholders. De implementatie van deze kerkenplannen in Vlaanderen komt dus neer op een gecoördineerde inspanning. Deze aanpak benadrukt niet alleen het belang van het behoud van historische gebouwen, maar ook van het versterken van de sociale cohesie en gemeenschapsvorming.

Grote variëteit in herbestemming

Veel kerken krijgen een nieuwe toekomst bij het opstellen van de plannen. De invullingen zijn erg divers en kunnen inspiratie bieden voor het herbestemmen van allerlei patrimonium, zoals scholen of fabrieken. Multifunctioneel gebruik en een sterke link met de omgeving blijken vaak een sleutel tot succes.

Successen

Positieve voorbeelden tonen hoe een succesvolle herbestemming maatschappelijke en economische waarde kan creëren. Zo werd de Sint-Antonius van Paduakerk in Vorst een klimzaal (Maniak Padoue) die actief buurtbewoners betrekt. Ook de Sint-Franciscus-Xaveriuskerk in Kuregem wordt omgevormd tot een sport- en cultuurcentrum met een duidelijke publieke functie. Dergelijke projecten bewijzen dat samenwerking en creativiteit duurzame oplossingen mogelijk maken.

Drempels

Toch zijn er ook moeizame trajecten. De Sint-Annakerk in Gent, omgevormd tot een Delhaize-supermarkt, stuitte op kritiek omdat commerciële invullingen vaak botsen met de symbolische waarde van een kerkgebouw. De Sint-Hubertuskerk in Watermaal-Bosvoorde, waar woningplannen meermaals werden afgekeurd, illustreert hoe regelgeving en publieke opinie herbestemmingen kunnen bemoeilijken. De Sint-Janskerk in Borgerhout (“de Peperbus”) toont dat financiële onhaalbaarheid projecten kan blokkeren, ondanks beschikbare subsidies en een sterk concept. De voorbeelden tonen het belang aan van grondig onderzoek, samenwerking tussen publieke en private actoren, respect voor symboliek en maatschappelijke noden en een duurzame financiële basis. Zelfs bij complexe projecten, kan een nieuwe toekomst worden gevonden door creativiteit en betrokkenheid. Want waar mensen elkaar vinden en ontmoeten, sluit ondernemerschap automatisch aan.

Inspirerende invullingen

Ondertussen zijn er heel wat inspirerende voorbeelden in Vlaanderen en ook buiten de gewestgrenzen krijgen kerken vernieuwende invullingen. Op een aantal websites zoals Parcum of Herbestemmingkerken.be zijn databases opgemaakt met uitgewerkte voorbeelden. Hierna volgt alvast een selectie van inventieve invullingen. 

Gemeenschapscentrum in Poppel

In Poppel werd de Sint-Valentinuskerk omgevormd tot een gemeenschapscentrum na een participatief traject. Dit project toont het belang van het betrekken van de lokale bevolking bij herbestemmingsinitiatieven. Door workshops en onderzoek naar de lokale behoeften, kreeg de kerk een nieuwe, multifunctionele rol die zowel sociaal als cultureel relevant is voor de gemeenschap. 

Fietsbasis in Ham

In 2008 werd de Sint-Jan Berchmanskerk in Genebos onttrokken aan de eredienst. De kerkfabriek stelde ze via een erfpachtovereenkomst ter beschikking van Fietsbasis vzw die er in 2010 een sociale werkplaats opende om kwetsbare doelgroepen op te leiden als fietshersteller en te laten doorstromen naar de reguliere arbeidsmarkt. De aanpassingen in het gebouw werden gecofinancierd in het kader van het programma voor plattelandsontwikkeling.

Brasserie De Kapelaan in Ronse

De herbestemming van een kapel in Ronse naar Brasserie De Kapelaan is een inspirerend voorbeeld van hoe commerciële functies harmonieus kunnen samengaan met erfgoedbehoud. De authentieke elementen van de kapel zijn behouden gebleven, terwijl de ruimte is omgevormd tot een populaire ontmoetingsplek voor zowel inwoners als toeristen. Dit project bewijst dat herbestemming een economische meerwaarde kan opleveren zonder de integriteit van het gebouw te schaden. 

Bibliotheek Hoeselt

Net als bij veel andere kerken werd de Onze-Lieve-Vrouw-Middelareskerk in Hoeselt te groot voor de oorspronkelijke functie. Daarom werd besloten om het gebouw een dubbele bestemming te geven. Door het altaar te verplaatsen, werd een gebedsruimte gecreëerd die plaats biedt aan ongeveer 70 personen. De rest van het gebouw wordt door de gemeente gehuurd van de kerkfabriek voor een bedrag van 900 euro per maand. De kosten voor de aanpassingen en toegankelijkheid van het gebouw werden gedeeld tussen de kerkfabriek en de gemeente. De nieuwe bibliotheek opende haar deuren in augustus 2018.

Maastricht

Dominicanenkerk

De herbestemming van de Dominicanenkerk in Maastricht naar een boekhandel is een van de meest geprezen herbestemmingsprojecten, mede dankzij de architecturale kunstgrepen. De kerk werd zorgvuldig gerenoveerd en aangepast aan haar nieuwe functie als culturele ontmoetingsplek met centraal een boekhandel. Dit voorbeeld toont aan dat kerken een ideale locatie kunnen zijn voor culturele en educatieve activiteiten, die zowel de gemeenschap als het toerisme ten goede komen.

Kruisherenhotel

Een ander succesvoorbeeld in Maastricht is de omvorming van een vroegere Kruisherenklooster tot het Kruisherenhotel. De voormalige kloosterkerk is, ondanks zijn huidige functie als hotel, net zoals vroeger nog openbaar toegankelijk. Het kloostergedeelte behoudt een besloten karakter en is enkel toegankelijk voor hotelgasten en personeel. Via loopbruggen op verschillende niveaus is vanuit de kerk toegang tot het klooster gecreëerd.

Klimmen en dansen in Brussel 

In Brussel werd de voormalige Sint-Antonius van Paduakerk in Vorst omgebouwd tot klimzaal Maniak Padoue.  De hoge plafonds en open ruimtes van kerken lenen zich goed voor dit type activiteiten. De Verrijzeniskerk, een voormalig anglicaans kerkgebouw gelegen in de Brusselse gemeente Elsene, werd al in 1958 onttrokken aan de eredienst Aanvankelijk werd het gebouw nog omgebouwd naar winkelruimte (Hema). Nadien kreeg het gebouw in 2010 een nieuwe bestemming als nachtclub Spirito Martini.

Gemengd gebruik in Kortrijk

De Onze-Lieve-Vrouwekerk in Kortrijk combineert sinds 2022 haar religieuze functie met een educatief en cultureel belevingscentrum over de Guldensporenslag. Bezoekers ontdekken er de geschiedenis van de veldslag, het graafschap Vlaanderen en de Vlaamse symboliek via interactieve elementen zoals maquettes, virtual reality en multimediale projecties in de Gravenkapel. Deze herbestemming maakt de kerk tot een plek van zowel gebed als historische beleving.

Buurtcentrum Ocup in Gent

De Sint-Jozefkerk in Gent is omgevormd tot een open en inclusieve socio-culturele buurtplek, beheerd door vzw Ocup. Het project, dat loopt tot 2027, richt zich op het creëren van een laagdrempelige ruimte waar iedereen welkom is, maar met een bijzondere focus op mensen in precaire situaties. De kerk, centraal gelegen in de wijk ’t Rabot, is 2.600 m² groot en biedt ruimte aan experimenten, tijdelijke invullingen en projecten op maat van de buurt. De bewoners, partners, handelaars en de stad Gent werken samen aan dit project. Via een open oproep worden nieuwe partners betrokken om samen een dynamische gemeenschap op te bouwen. De kerk biedt niet alleen ruimte voor ontmoeting en activiteiten, maar stimuleert ook reflectie over inclusie, wijknoden en persoonlijke talenten. 

Van verlaten erfgoed naar infocentrum Oosterweel

De Sint-Jan-de-Doperkerk van Oosterweel is een beschermd monument en het laatste overblijfsel van het voormalige polderdorp Oosterweel. Na jarenlange leegstand en moeilijkheden door de ligging vier meter onder straatniveau, krijgt de kerk een bijzondere nieuwe invulling. Het Havenbedrijf Antwerpen en bouwheer Lantis werken samen om de kerk om te vormen tot een infocentrum voor de Oosterweelverbinding, het grootschalig infrastructuurproject dat de Antwerpse ring zal verbinden met Linkeroever. Vanaf de zomer van 2025 zal het infocentrum open zijn voor het publiek.

Klooster Colen: erfgoed en duurzaamheid

Het Klooster van Colen, een historische site in Haspengouw, ondergaat een grondige restauratie en krijgt een nieuwe bestemming als wellness- en gezondheidscentrum onder de naam Colen1438. Dit project combineert erfgoedbehoud met duurzame innovatie.
De restauratie richt zich op het behoud van de historische kapel, de kloostervleugels en de omliggende tuinen, waarbij originele elementen zoals de kloostertuin en boomgaard in ere worden hersteld. Tegelijk worden moderne faciliteiten toegevoegd, zoals een wellness clinic, hotelaccommodaties en een bistro. De plannen benadrukken duurzaamheid: fossiele brandstoffen worden volledig vermeden en verwarming gebeurt via warmtepompen. 

Winkel voor kansarmen in Paal (Beringen) 

De Onze-Lieve-Vrouwkerk in Paal (Beringen) kerk kreeg een nieuwe invulling door vzw Open Hart Paal en fungeert nu als een gratis winkel voor kansarmen in de regio. De herbestemming van dit gebouw helpt de lokale gemeenschap door een sociaal doel te combineren met het behoud van het erfgoed.

Symbolische waarde van een kerk

Niet elke nieuwe bestemming of invulling kan op de steun van de gemeenschap rekenen. Een voorbeeld is de herbestemming van de Sint-Annakerk in Gent tot supermarkt (Delhaize). Daar ontstond heel wat controverse met straatacties, protesten en vergunningsprocedures met klachten tot gevolg. Theoloog Hans Geybels wijst op de symbolische waarde van kerken als verklaring. Die waarde kan volgens hem niet zomaar uitgewist worden. Hij pleit voor invullingen die beter aansluiten bij de historische en spirituele betekenis van een kerk, zoals stilteplekken, een concept waar in de toekomst steeds meer behoefte aan zal zijn.