Binnen deze projectoproep zijn we op zoek naar projecten die inzetten op het creëren van een Weerbare Westhoek. We verwijzen hierbij naar de uitdagingen zoals deze werden geformuleerd in het eindrapport van de Taskforce IJzer (december 2023).

Het valleigebied van de IJzer kenmerkt zich door haar historisch open karakter met hoofdzakelijk laaggelegen valleigraslanden die in perioden met overvloedige regen overstromen. De kronkelende, eerder smalle vallei van de bovenloop op Vlaams grondgebied bestaat uit een sloten- en gradiëntrijk graslandgebied met weilanden, hooilanden en hooiweiden.  

Het hele IJzerbekken (van vallei tot flank) is gekenmerkt door een intensief landbouwmodel (zowel land- als tuinbouw, veeteelt en akkerbouw) met een sterke afhankelijkheid van waterbeschikbaarheid en een sterke relatie tot de bodem- en waterkwaliteit in de regio.

De IJzer is op Vlaams grondgebied een typische laaglandrivier met zeer weinig verhang en ligt vanaf de grens onder het hoogwater zeeniveau. De zijwaterlopen Heidebeek, Poperingevaart, Grote Kemmelbeek, Ieperlee, Martjevaart, Blankaart waterlopen en Handzamevaart ontspringen op de Zuid-West-Vlaamse heuvelrug met overwegend zandleembodems.

Het verschil in verhang tussen regio’s met hellingen (Frankrijk, Vlaamse Heuvels, Rug van Westrozebeke) en het valleigebied maakt dat het water met grote snelheid richting de IJzer als laaglandrivier in het Vlaamse deel van het bekken stroomt. Door de beperkte bodemhelling wordt het water hier opgestuwd. Zo ontstaat op het Vlaamse grondgebied van het IJzerbekken een veel groter risico dat water buiten de rivieroevers treedt.

De IJzer mondt uit in zee via het sluizencomplex De Ganzepoot. Bij hoge waterstanden wordt het Lokanaal ingeschakeld als bypass met afvoer via het kanaal Nieuwpoort-Duinkerke naar het sluizencomplex De Ganzepoot.

Tot op vandaag heeft de zee een belangrijke invloed op dit poldergebied. Zo zorgt zeewater dat nog steeds in de ondergrond zit, voor verzilting.

Bovendien liggen grote delen van de polder lager dan het hoogwaterniveau van de zee. Ook via de waterlopen, zoals de IJzer, kan zout water vanuit zee landinwaarts migreren.

Het waterbeheer in de polders heeft grote uitdagingen:

1. werken aan voldoende waterveiligheid bij toestroom van water uit het binnenland om grote wateroverlast te vermijden;
2. werken aan de waterzekerheid om in periodes van langdurige droogte voldoende kwalitatief oppervlaktewater ter beschikking te hebben voor mens, landbouw, economie, natuur en landschap;
3. verzilting tegengaan door de infiltratie van zoet water in de polders te versterken en de instroom van zeewater te vermijden via de diverse ontwateringsinfrastructuur naar zee.

Over een volledig kalenderjaar bekeken, behoren delen van de Westhoek tot de droogste van het land. Maar de klimatologische omstandigheden en de geohydrologie van het gebied maken het ook bijzonder kwetsbaar voor wateroverlast.

De droogte van afgelopen zomers, de ‘waterbom’ van 2021 en de wateroverlast van 2023 in de Westhoek tonen aan dat het Vlaamse watersysteem kwetsbaar is. De Westhoek kreeg recent af te rekenen met een enorme hoeveelheid neerslag, waardoor op sommige plaatsen wateroverlast ontstond.  Het IJzerbekken heeft een aantal specifieke kenmerken op vlak van bodemgesteldheid en verval waardoor continue detailwaterbeheersing aan de orde is. De uitzonderlijke combinatie van hoge grondwaterstanden, een verzadigde bodem, doodtij, aanhoudende westenwind en veel neerslag stroomopwaarts in Frankrijk en Vlaanderen, leidden ertoe dat verschillende waterlopen in de maand november 2023 ver buiten hun oevers traden.  

In de toekomst zal de kans op overstroming verder toenemen als gevolg van de wijzigende neerslagcondities. Impactanalyse van de klimaatscenario’s toont immers aan dat de piekwaarden van de stroomopwaartse instroomdebieten van de IJzer in de toekomst zullen toenemen.  In het IJzerbekken is het overstromingsrisico (dit is de kans dat zich een overstroming voordoet in combinatie met de mogelijke negatieve gevolgen) vergeleken met de rest van Vlaanderen groot. Dit is te wijten aan de weidse overstromingen in de IJzervlakte.

De economische en maatschappelijke gevolgen van waterschaarste en wateroverlast zullen enkel vergroten. 

Projectfocus

• De projectoproep focust zich op:
• het IJzerbekken op West-Vlaamse bodem;
• het creëren van koppelkansen,  
  • dit zowel door samenwerking van verschillende waterbeheerders al dan niet samen met andere partners zoals VLM, lokale besturen, bedrijven, landbouwers, …  
  • als zowel koppelkansen met droogtebeheer. Wateroverlast en droogte zijn nu éénmaal nauw met elkaar verbonden.
• het inzetten op multifunctioneel ruimtegebruik;

Alle maatregelen kaderen binnen een duidelijke visie en samenwerking die werk maakt van een structurele en geïntegreerde verhoogde waterrobuustheid en -zekerheid voor het IJzerbekken.

We focussen op investeringsprojecten of projecten die leiden tot concrete investeringen. Projecten moeten een bijdrage leveren aan de indicatoren van het Vlaamse EFRO-programma.  

Projecten moeten additioneel zijn aan bestaande steunkaders.

Alle maatregelen worden zodanig ontworpen dat ze niet permanent extra water afvoeren, maar enkel wanneer het moet om wateroverlast te voorkomen en extra water vasthouden indien het kan. Ze dragen dus ook bij tot het garanderen van de waterzekerheid tijdens langdurige droogte.

In de uitvoering kiest men voor die maatregelen waarmee de hoogste maatschappelijke doelen worden bereikt. Dit wil zeggen die maatregelen die het meest effectief zijn, die koppelkansen met natuur, landbouw, recreatie, …

Maatregelen moeten realiseerbaar zijn op korte termijn.

Hieronder volgt een toelichting over de specifieke investeringen die we binnen deze projectoproep wensen te realiseren.  

Concreet kan zich dit vertalen in volgende acties die volgende doelstellingen nastreven:        

Volgende kortetermijnmaatregelen komen prioritair naar voor:

• Het geven van ruimte aan water, zoals  het inzetten op het (bovenstrooms) bufferen en vertraagd afvoeren van water, het aanleggen van nieuwe gecontroleerde overstromingsgebieden, bufferbekkens, oeverherinrichting, …, het inzetten op buffering van piekneerslag, …
• Beschermen van kritische infrastructuur (o.a. dorpskernen, industrie, elektriciteitsvoorzieningen, …), door aanleg van lokale dijklichamen, onderbouwde inzet op vaste en mobiele pompgemalen, …;
• Herstel waterkolom in de afvoerwaterlopen;
• Verzekeren en optimaliseren van de afwateringscapaciteit;  
• Verzekeren van voldoende uitwatering naar zee op diverse locaties, zowel gravitair als getij-onafhankelijk;
• Verdere uitbouw kwalitatief meetnet in bovenlopen en een aantal strategische locaties met het oog op inventarisatie risico’s kritische infrastructuur i.k.v. energie- en watervoorziening in overstroombare gebieden; Verbetering operationeel voorspellingssysteem;
• Slimme waterinfiltratie: via bijv. overstorten naar een regenwaterafvoer die tot een gezamenlijk hergebruik kan leiden;
• Projecten waarbij overstromingsgevoelige ruimte wordt ingeschakeld voor zowel de bescherming tegen overstromingen of wateroverlast in combinatie met de aanpak van droogte en waterschaarste;
• Projecten waarbij het behoud en de versterking van infiltratie van hemelwater, volgens de drietrapsstrategie vasthouden-bergen-afvoeren wordt bewerkstelligd;
• Projecten waarbij infrastructuur wordt gecreëerd die multifunctioneel is en zoveel mogelijk winst oplevert voor enerzijds mitigatie, anderzijds adaptatie;
• Klimaatadaptieve groene en blauwe infrastructuur (groen-blauwe netwerken) creëren, of verder uitbouwen.
• Ruimteadaptatie waarbij ruimte multifunctioneel wordt ingezet.

Waar mogelijk moeten projecten gebruik maken van natuur gebaseerde oplossingen (nature based solutions).

Zuivere studieprojecten worden niet beoogd met deze oproep.  

De Taskforce Weerbare Westhoek gaf aan de Vlaamse Regering een advies naar aanleiding van de wateroverlast in het IJzerbekken van november 2023. In dit advies worden een 70-tal maatregelen voorgesteld. Het zijn zogenaamde no-regret maatregelen, die m.a.w. effectief en efficiënt zijn onder elk van de klimaatscenario’s en niet ten nadele van andere cruciale problematieken in de regio.

In deze oproep wordt voorkeur gegeven aan de uitvoering van deze maatregelen, die complementair zijn met het EFRO-programma.