Wat zijn innovatieve overheidsopdrachten?

Innovatieve overheidsopdrachten in de praktijk

Wil jij een innovatieve oplossing laten ontwikkelen en valideren? Wil jij innovatie aankopen? Ben jij een Vlaamse publieke organisatie? Dan kan dat via een innovatieve overheidsopdracht. Maar hoe kom je van een concreet vraagstuk tot een ontwikkelde innovatieve oplossing? Bij PIO werken we in drie fasen: de voorbereiding, het aankoopproces en de uitvoering.

Bij innovatieve overheidsopdrachten is het belangrijk om doorheen heel dat traject – van voorbereiding tot uitvoering - ruimte te bieden aan innovatie door creativiteit en interactie aan te moedigen. Dit doe je door goed te luisteren naar de noden van je eindgebruiker, door voldoende interactiemomenten in te lassen met de markt en je vraag aan de markt ondernemings- en innovatievriendelijk te formuleren.

We geven alvast een belangrijke tip mee: begin er op tijd aan en doe het niet alleen. Het doorlopen van een innovatieve overheidsopdracht is een tijdsintensief traject dat je met een multidisciplinair team (technisch, business, aankoop, juridische dienst, financiën, …) van gemotiveerde mensen doet.

Fase 1 - voorbereiding

De oplossing voor jouw probleem bestaat nog niet of slechts deels. Je moet daarom eerst grip krijgen op jouw vraagstuk. Alles begint dan ook bij een goede voorbereiding.

  • Welke vraag of behoefte wil je opgelost zien? 
  • Welke kenmerken heeft de ideale oplossing? 
  • Wat biedt de markt vandaag al? 
  • Voor welke aspecten is er onderzoek, ontwikkeling en innovatie nodig? 
  • Wie is de eindgebruiker van de innovatie? Wat zijn belangrijke randvoorwaarden?

Eens dat goed in kaart gebracht is, kan je de markt verkennen, nagaan of er al (deel-)oplossingen bestaan en welke onderdelen nog ontwikkeld en/of getest moeten worden.

Afhankelijk van je vraagstuk en de beschikbare informatie kan de voorbereiding drie luiken omvatten: de behoefteanalyse, de marktverkenning en de marktconsultatie.

 

TIP: Ga voor je hieraan begint zeker ook na of er voldoende draagvlak, menskracht en budget beschikbaar zijn in je organisatie om van je idee een haalbaar project te maken.

 

Behoefteanalyse

Vaak denken we goed te weten wat het probleem is dat we willen aanpakken. Toch leert de ervaring ons dat het noodzakelijk is om stil te staan bij de vragen “Wat willen we nu precies opgelost zien?” en “Waar zit(ten) de grootste toegevoegde waarde(n) voor de toekomstige gebruiker van de innovatieve oplossing?”

Een grondige behoefteanalyse leidt tot een helder omlijnde vraagstelling, tot welwillendheid bij eindgebruikers en stakeholders en tot een duidelijk inzicht in welke noden en verwachtingen de meeste gebruikerswaarde hebben.

Tips & tricks voor de behoefteanalyse

  • 1

    Hoe wordt het vraagstuk vandaag aangepakt? Welke beperkingen heeft de huidige manier van werken?

  • 2

    Wat moet de innovatieve oplossing kunnen en voor wie?

  • 3

    Het is cruciaal om de noden en wensen van de (eind)gebruikers van de innovatieve oplossing goed in kaart te brengen en te capteren welke innovatievereisten de meeste toegevoegde waarde hebben voor hen. Door (eind)gebruikers ook actief te betrekken, creëer je welwillendheid voor de organisatorische veranderingen die innovatie vaak met zich meebrengt.

  • 4

    Zijn er andere geïnteresseerde afnemers van de oplossing? Dit kan jouw business case positief beïnvloeden of opschaling bij succes faciliteren. Bevraag zowel hun kijk op de probleemstelling als hun verwachtingen over de gewenste situatie.

  • 5

    Om alle noden en wensen op een gestructureerde wijze te verzamelen, kan het gebruik van use cases handig zijn. Bij een use case omschrijf je vanuit een bepaalde rol of functie wat je wil kunnen of doen om een bepaald doel te bereiken. Dit maakt het vaak tastbaar en behapbaar. Bij het prioriteren van je wensenlijst, kan je de opgestelde use cases makkelijk rangschikken volgens gebruikerswaarde.

    Anders gezegd, lijst de functionele kenmerken op waaraan de oplossing zou moeten voldoen. Wat moet de oplossing kunnen voor wie in welke context (bestaande omgeving) en met welk resultaat (welke performantie of accuraatheid)?

    Voorbeeld: ALS inspecteur van bruggen KAN IK met een druk op de knop een lijst genereren van alle bruggen die code oranje hebben ZODAT ik snel zicht heb op eventuele deformaties.

  • 6

    Eénmaal de noden en verwachtingen van de eindgebruikers en stakeholders goed in beeld gebracht zijn, is het belangrijk om samen met hen deze lijst van wensen te gaan rangschikken van ‘must-haves’ tot ‘nice-to-haves’ tot ‘niet belangrijk’. Het doel? Helder krijgen welke noden en verwachtingen de hoogste (gebruikers)meerwaarde hebben.

  • 7

    Kijk goed naar de context waarin de innovatieve oplossing moet fungeren en maak een lijst op van de randvoorwaarden waarmee je best rekening houdt opdat de innovatieve oplossing in gebruik kan genomen worden. Mogelijke randvoorwaarden zijn de bestaande technische omgeving waarbinnen de oplossing moet kunnen functioneren of regelgeving en juridische krijtlijnen (bv. GDPR).

 

Meer informatie over de behoefteanalyse vind je ook terug bij PIANOo, de Nederlandse tegenhanger van PIO.

 

Marktverkenning

Naast het in kaart brengen van de concrete behoefte moet je ook een goed zicht hebben op de huidige markt. Waar zijn er al deeloplossingen beschikbaar? Bij welke spelers?

Een eerste stap hierin is de marktverkenning of exploratie. Een marktverkenning beperkt zich doorgaans tot eenrichtings-(desktop)onderzoek. Je spoort zelfstandig – zonder interactie - zoveel mogelijk nuttige informatie op via internet, brochures, beurzen, ... Zo krijg je inzicht in de stand van de techniek met betrekking tot jouw uitdaging. Je brengt ook de relevante spelers, zoals onderzoeksinstellingen en/of bedrijven in binnen- en buitenland, in kaart en maakt een grondige analyse van al beschikbare deeloplossingen, trends, normeringen en standaarden.

Marktconsultatie

Bieden de verworven inzichten uit de verkenning jou uitzicht op een haalbare oplossing voor jouw probleem en een effectieve toekomstige aankoop? Dan kan het nuttig zijn om een stap verder te gaan en een marktconsultatie te organiseren waarbij vraag en aanbod interageren en informatie uitwisselen over mogelijke oplossingen voor de behoefte, de haalbaarheid van die oplossingen, de risico’s, (rand)voorwaarden, ontwikkelingstijd, … Het doel van de marktconsultatie is om de informatie uit de exploratie te gaan valideren met de marktspelers zelf. Wat in marketingbrochures beloofd wordt, stemt niet altijd overeen met de realiteit. Tegelijkertijd bied je de markt een forum om mee na te denken over oplossingsrichtingen, bestekclausules, ... 

 

TIP: De rechtsgrond voor een marktconsultatie is terug te vinden in artikel 51 van de wet van 17 juni 2016 inzake overheidsopdrachten.

 

Het format van een marktconsultatie

Het format van een marktconsultatie kan sterk variëren: schriftelijke of mondelinge bevraging, open of gesloten, groepsworkshops of individuele gesprekken, online of fysiek/in persoon, ... Welk format het meest geschikt is, hangt af van de probleemstelling waarvoor een innovatieve oplossing wordt gezocht, je kennis van de markt en de markt zelf. 

De meeste marktconsultaties die PIO organiseert zijn open. Hierbij ga je de marktconsultatie ruim (en openbaar) aankondigen, zodat elk potentieel geïnteresseerd bedrijf kan deelnemen. In een gesloten marktconsultatie maak je zelf een selectie van potentieel geïnteresseerde ondernemers. Na de marktconsultatie worden de resultaten ook transparant gedeeld. 

 

TIP: Ondernemingen ervaren een goed georganiseerde marktconsultatie in de vorm van een groepsworkshop positiever en efficiënter dan een schriftelijke Request for Information (RFI).

 

Hou er ook rekening mee dat een marktconsultatie verwachtingen creëert bij potentiële opdrachtnemers en dat je dus best niet te lang wacht om over te gaan tot aanbesteding na de marktconsultatie. Om dezelfde reden organiseer je geen vrijblijvende marktconsultatie. Je doet dat enkel als de inzichten uit de voorbereidende marktverkenning zicht bieden op een haalbare oplossing en toekomstige aanbesteding.

Markconsultaties = voor de plaatsingsprocedure

De marktconsultatie vindt plaats vóór het aanvatten van een plaatsingsprocedure. Anders zou dit kunnen leiden tot vervalsing van de concurrentie en schending van de beginselen van non-discriminatie en transparantie. Daarom neem je best enkele maatregelen bij de organisatie van de consultatie, zoals de uitnodiging voldoende breed verspreiden (via de gangbare kanalen publicprocurement, BDA en TED) en de verworven inzichten in een publiek verslag beschikbaar maken achteraf (en ook als bijlage bij het bestek). Zo kunnen ook degenen die er niet bij konden zijn op gelijke voet concurreren voor de overheidsopdracht.

Een win-win voor de overheid en de markt

Een marktconsultatie creëert een win-winsituatie voor zowel de betrokken overheidsorganisatie als voor de markt:

  • Als overheid krijg je nuttige kennis en knowhow vanuit de markt als voorbereiding op een plaatsingsprocedure.
  • Als marktspeler krijg je vroegtijdig informatie over de behoeften en de toekomstige aankoopplannen van de overheid, zodat je je kan voorbereiden op de aanbesteding. Je krijgt ook inzicht in hoe ver je concurrenten staan of krijgt de kans om te netwerken met andere potentiële leveranciers met wie je mogelijk een consortium kan vormen in de toekomstige aanbesteding.

Tips & tricks voor de marktconsultatie 

  • 1
    • Zorg ervoor dat je je goed voorbereidt. Blinde brainstorms zijn uit den boze. Bepaal je noden in de behoefteanalyse en lees je in in wat de markt te bieden heeft door eerst een marktverkenning uit te voeren (stand van de techniek, verwachte evoluties, …).
    • Bepaal welke topics aan bod dienen te komen tijdens de marktconsultatie en wat de beste aanpak en format zijn om de gewenste informatie uit de marktconsultatie te halen.
  • 2

    Maak tijdig bekend dat je een open marktconsultatie zal organiseren zodat geïnteresseerden hun agenda kunnen vrijhouden. Bij PIO hanteren we als vuistregel minstens vier weken vóór de marktconsultatie.

    • Kies je voor een open marktconsultatie? Zorg dan voor een brede bekendmaking via een tijdige publicatie via e-procurement (BDA en/of TED). Daarnaast kan je ook gebruikmaken van jouw eigen communicatiekanalen (nieuwsbrieven, sociale media, …) of van de kanalen van vak- of sectororganisaties voor een zo groot mogelijk bereik.
    • Ga je voor een gesloten marktconsultatie? Beperk je dan niet louter tot de marktpartijen die je kent.
  • 3

    Schrijf in heldere bewoordingen neer wat het doel is van je project, wat de opzet en aanpak zijn van de marktconsultatie, welk type deelnemer of profiel je zoekt, hoe geïnteresseerden kunnen deelnemen en wat er zal gebeuren met de verworven inzichten.

  • 4

    Zorg voor een goede mix van marktspelers uit verschillende sectoren, met verschillende achtergronden, met verschillende profielen, … Een evenwichtige, relevante samenstelling in functie van de uitdaging is essentieel.

  • 5

    Indien je voor een consultatie in groep gaat, kies dan voor een interactieve aanpak waarbij alle deelnemers de kans hebben om hun inbreng te geven.

 

TIP: Bij PIO hebben we veel ervaring met open marktconsultaties. Neem daarom zeker een kijkje in onze projectenportfolio om inspiratie op te doen. Je kan er heel wat publieke verslagen terugvinden. 

 

Meer informatie over marktconsultaties vind je bij verschillende organisaties, binnen en buiten Vlaanderen:

Fase 2 - aankoopproces

Op basis van de verzamelde informatie uit de voorbereidingsfase kan je de aanpak van je aankoop en geschikte plaatsingsprocedure bepalen, de opdrachtdocumenten opmaken en de gekozen plaatsingsprocedure aanvatten en doorlopen. Dit doe je best altijd in nauw overleg met je aankoop- en juridische dienst.

Hoe pak je de aankoop aan?

Volgende vragen kunnen richting geven aan het bepalen van de aanpak van je aankoop:

  • Welke oplossing(en) of oplossingsrichtingen kies je in functie van je beschikbare middelen, tijd, randvoorwaarden, risico’s, potentiële impact, …?
  • Welke functionaliteiten zijn realistisch en haalbaar, welke niet?
  • Hoe innovatief is de oplossing? Hoe risicovol is de ontwikkeling (of validatie) van de oplossing?
  • Is het aangewezen om gefaseerd te werk te gaan door bijvoorbeeld eerst een proof-of-concept te laten ontwikkelen?
  • Is het opportuun om de ontwikkeling van de oplossing (al dan niet gefaseerd) door verschillende partijen in parallel te laten doen?
  • Bestaan er al deeloplossingen, maar is er nog validatie nodig in een specifieke testomgeving? Hoe definieer je een relevante testomgeving?
  • ...

Welke plaatsingsprocedure kies je?

De keuze van de plaatsingsprocedure

De keuze van een geschikte plaatsingsprocedures hangt af van verschillende factoren, zoals 

  • de kwalificatie en aard van de opdracht;
  • de raming van de opdracht;
  • het innovatiegehalte en de risico’s;
  • de complexiteit van de beoogde oplossing;
  • de ervaring van de aanbestedende overheid met overheidsopdrachten;
  • de technische kennis van de aanbestedende overheid;
  • de te voorziene duurtijd en het al dan niet bestaan van een bepaalde tijdslimiet;
  • het aantal marktspelers/opdrachtnemers;
  • of de scope van je opdracht al heel helder en duidelijk is of nog verdere input nodig heeft;
  • of je enkel (een) prototype(s) wil laten ontwikkelen of je in één beweging ook aansluitend marktklare oplossingen in commerciële oplages wil aankopen.

Soorten plaatsingsprocedures

Op de website van het Facilitair Bedrijf vind je toelichting over de verschillende plaatsingsprocedures:

Bij innovatieve overheidsopdrachten kies je doorgaans altijd voor onderhandelingsprocedures en nooit voor gemeenrechtelijke procedures. De gemeenrechtelijke plaatsingsprocedures (schriftelijk, zonder onderhandeling) laten namelijk weinig of geen flexibiliteit en interactie toe. Dat zijn nochtans twee - per definitie onvoorspelbare - zaken die noodzakelijk zijn bij innovatie. Ze vormen daarbovenop het resultaat van doorgedreven samenwerking en interactie.

Plaatsingsprocedures bij PIO

Bij PIO maken we meestal gebruik van de volgende onderhandelingsprocedures:

  • OPZB – Onderhandelingsprocedure zonder voorafgaande bekendmaking
  • VOMB – Vereenvoudigde onderhandelingsprocedure met bekendmaking
  • MPMO – Mededingingsprocedure met onderhandeling

Op voorwaarde dat je de uitdaging functioneel omschrijft, bieden deze onderhandelingsprocedures voldoende ruimte voor creativiteit van de markt. Naast de OPZB, de VOMB en de MPMO hebben we ook al ervaring met het innovatiepartnerschap, een speciaal ontworpen procedure voor de aankoop van innovatieve oplossingen die nog ontwikkeld moeten worden.

Bij PIO maken we de opdracht doorgaans altijd ruim bekend, ook al is dit niet verplicht, zoals bijvoorbeeld bij de procedures zonder bekendmaking. We willen namelijk de beste vinden. Die behoort niet altijd tot de gekende, grote leveranciers. Heel wat innovatieve, kleine start-ups hebben nog niet de weg gevonden naar de publieke sector. Daarom is het zinvol om de opdracht niet enkel via de gangbare officiële kanalen te verspreiden (BDA en TED), maar ook bekend te maken via intermediaire organisaties met een sterk netwerk in de beoogde sector of via sociale kanalen zoals LinkedIn.

Meer info over plaatsingsprocedures

Wil je meer weten over het kiezen van de juiste plaatsingsprocedure? Bekijk dan zeker het draaiboek en de bijhorende procedurewijzer van Het Facilitair Bedrijf. Daar vind je heel wat info over de verschillende procedures en wanneer je welke het best gebruikt.

In onze PIO-projectenportfolio kan je al gebruikte procedures bekijken. Bij de PIO-projecten DEMCA en de Optimo Huisvuilwagen werd er gekozen voor precommercieel inkopen. PIO-projecten 1700-lijn, Cate en circulaire ecogrondstoffenhub Schendelbeke verliepen via een innovatiepartnerschap als plaatsingsprocedure.

Opmaak opdrachtdocumenten

Heb je een heldere aankoopaanpak en de geschikte plaatsingsprocedure gekozen? Dan kan je de opdrachtdocumenten gaan voorbereiden. Op de website van het Facilitair Bedrijf vind je toelichting over het thema opdrachtdocumenten en vind je eveneens modellen van opdrachtdocumenten en van specifieke bepalingen.

Tips & tricks voor de opmaak van opdrachtdocumenten

  • 1
    • Helder taalgebruik en duidelijke bewoordingen zorgen voor leesbare opdrachtdocumenten.
    • Vermeld geen zaken in de opdrachtdocumenten die je zelf niet begrijpt of waarvan je de draagwijdte niet kent.
    • Beperk je tot de essentie en creëer geen verwarring door tal van juridische clausules die niet van toepassing zijn.
    • Wees voorzichtig met het ‘copy-pasten' uit eerdere aanbestedingen. Elke opdracht is uniek.
    • Voorzie een Engelse vertaling van de opdrachtdocumenten als de meeste aanbieders geen Nederlands begrijpen. Laat de onderhandelingen dan ook in het Engels plaatsvinden.
  • 2

    Selecteer zorgvuldig de titel van het bestek en koppel de juiste CPV-codes aan je opdracht.

  • 3

    Gun inschrijvers voldoende tijd om kwalitatieve aanvragen tot deelname en/of offertes in te dienen. Overweeg meer tijd (dan de wettelijk verplichte) als er een consortium gevormd moet worden of als er vakantieperiodes aankomen.

  • 4

    Organiseer een informatiesessie en vermeld in je opdrachtdocumenten hoe de informatievergadering en de behandeling van vragen zal verlopen. Meer toelichting over de informatiesessie en hoe om te gaan met inlichtingen, vragen en antwoorden kan je lezen op de website van het Facilitair Bedrijf.

  • 5

    Selectiecriteria stellen je in staat om de geschikte uitvoerder(s) te selecteren.

    • Maak de financiële selectiecriteria (financiële draagkracht) niet te zwaar om ook kleinere kmo’s en start-ups toe te laten, tenzij het om een grote opdracht gaat. Bij kleine opdrachten kan je dit criterium zelfs achterwege laten.
    • Overweeg criteria die consortiumvorming stimuleren of toelaten.
    • Kies zorgvuldig het aantal en het type van referenties. Als je innovatie aankoopt, beschikken kandidaat-ondernemers nog niet over diverse gelijkaardige referentie-opdrachten. Ze kunnen hoogstens referenties opgeven van opdrachten waarbij ze expertise hebben opgedaan die ook nuttig kan zijn voor de voorliggende uitdaging.
  • 6

    Gunningscriteria helpen je om de beste offerte (een specifiek aanbod) te selecteren. Bij onderhandelingsprocedures en andere innovatievriendelijke procedures gaat het doorgaans om een combinatie van prijs en kwaliteit, waarbij de economisch meest voordelige offerte met de beste prijs-kwaliteitsverhouding wordt beloond.

    • Weeg het gewicht van het prijscriterium bij de gunningscriteria goed af. Bij innovatie is kwaliteit des te belangrijker. Je wilt niet dat het mislukt omdat je de goedkoopste offerte hebt gekozen waardoor de kwaliteit van de diensten ondermaats blijft.
    • Weeg zorgvuldig af of je op kost of prijs zal gunnen.
    • Vergeet niet om naast de kost/prijs voor ontwikkeling ook de terugkerende onderhoudskosten mee te wegen in je beoordeling van het kost/prijscriterium.
    • Overweeg de opname van duurzaamheidscriteria ‘life cycle costs’.
    • Wees je bewust van de impact van het gebruik van prijsbeoordelingsmethodieken en simuleer diverse scenario’s.
    • Definieer duidelijk wat je onder kwaliteit begrijpt en licht de beoordelingselementen die je zal gebruiken kort toe. Veelgebruikte kwaliteitscriteria zijn:
      • Kwaliteit van de conceptuele oplossing (keuze van de technologische invulling)
      • Kwaliteit van het plan van aanpak (wijze waarop de ontwikkeling/testing zal verlopen)
      • Suggesties voor beoordelingselementen voor wat ‘conceptuele oplossing’ betreft, zijn:
        • Gebruiksvriendelijkheid van de oplossing
        • Toekomstbestendigheid van de oplossing
    • Ook over de thema's selectie- en gunningscriteria vind je heel wat info op de website van Het Facilitair Bedrijf:
  • 7
    • Werk met functionele specificaties
      Bij innovatieve overheidsopdrachten is het aangewezen om bij de opdrachtbeschrijving voldoende ruimte te laten voor de creativiteit van de kandidaat-opdrachtnemers. Daarom omschrijf je de gewenste oplossing best niet met een reeks gedetailleerde technische specificaties, maar eerder met functionele specificaties. Welke functionaliteiten moet de oplossing idealiter bezitten? Wat moet de oplossing in welke omstandigheden en voor wie kunnen? Deze functionele eisen laten meer vrijheid aan de intekenaars en moedigen hen aan om hun creativiteit te gebruiken en out-of-the-box te denken.
       
    • Beschrijf de minimale eisen
      In de opdrachtomschrijving beschrijf je doorgaans wat de minimale eisen zijn waaraan de oplossing moet voldoen. Over minimale eisen kan niet onderhandeld worden. Die zijn te nemen of te laten. Als offertes niet aan de minimale eisen voldoen, ben je verplicht om ze te weren. Bij innovatieve overheidsopdrachten spring je best zuinig om met minimale eisen. Als je minimale eisen echter op een functionele manier definieert, laat dat dikwijls voldoende ruimte.
  • 8

    Kies een procedure die onderhandeling toelaat. Zo kan je de kandidaat-opdrachtnemers hun vragen tot deelname/offertes mondeling laten toelichten voor een diepgaander begrip van hun aanvraag tot deelname of offerte. Een beter begrip laat een correctere evaluatie toe. Niet alles laat zich op papier neerschrijven.

    Deze mondelinge toelichtingen kunnen heel gemakkelijk online verlopen. Online toelichtingen sparen tijd en kosten uit voor zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers en faciliteren ook de interactie met buitenlandse bedrijven.

  • 9

    Geef inzicht in het verloop van de procedure in de opdrachtdocumenten voor potentiële inschrijvers. Wanneer je een onderhandelingsprocedure gebruikt, kan je best info meegeven over de voorziene indicatieve data voor toelichting en onderhandeling, eventuele fasen van onderhandeling, deadline voor indiening van de finale offerte, voorziene start van de uitvoering, ...

  • 10

    Neem in je opdrachtdocumenten een overzicht op van welke bijlagen je verwacht. Dat vormt een handige checklist, niet enkel voor de kandidaat-opdrachtnemers, maar ook voor jezelf om de volledigheid van de kandidaatstelling/offerte na te gaan.

  • 11

    Wees waar mogelijk spaarzaam met boetes en straffen. Dit ondergraaft het wederzijds vertrouwen, noodzakelijk om tot een goede samenwerking te komen. 

  • 12
    • Wees voorspelbaar in je beoordeling. Hou vast aan de criteria en beoordelingselementen die je in het bestek hebt vooropgesteld.
    • Geef feedback aan niet succesvolle kandidaten en offertes zodat zij kunnen leren uit hun fouten.

Fase 3 - uitvoering

Als de gunningsfase achter de rug is, kan de uitvoering van de innovatieve opdracht beginnen. In de aanbestedingsopdracht werd beschreven hoe de uitvoering zou moeten verlopen. Als aanbestedende overheid volg je de uitvoering op en stuur je bij waar nodig.